«Жанұядағы тәрбие» баяндама
Әлеуметтік педагог
Искакова М.Б
Халқымыздың сан ғасырдан бергі даналығына құлақ ассақ, «Адамның бақыты — балада» деген екен. Кез келген адам өзі өмір бойы қуып жете алмайтын бақыт деген құдыретті сөздің өлшемі өмірінің жалғасы ұрпағымен келетініне мән бермеуі де мүмкін. Біреу бақытын байлықтан тапқысы келсе, екінші біреуі даңқ пен атақтан, мансап пен қызметтен іздестіреді. Мұның бәрі түсінген адамға қолдың кірі сияқты нәрсе. Адамға нағыз бақытты — тәрбиелі ұрпағы ғана сыйлай алады. «Адам ұрпағымен мың жасайды» деген сөз тегін айтылмаса керек. Олай болса адам өмірінің мәні — өз ұрпағы.
Ерте заманнан ұлт-болашағы-ұрпақ тәрбиесі әр елді алаңдатса керек. Өйткені ойламаған елдің қашанда орны толмайтын өкініштерге душар болып отырғаны мәлім.Мұндай кезде бабаларымыз «Ел боламын десең бесігіңді түзе» деп өнегелі өсиет айтқан.
Шыр етіп сәби дүниеге келген сәттен бастап ата-ана алдында нәзік те қиын, қыр-сыры мол үлкен қоғамдық міндет тұрады. Ол — бала тәрбиесі. Бала тәрбиесінде алғашқы ұстаз — ата-ана. Бала үшін үй ішінен, ата-анадан артық тәрбиеші жоқ. Адамгершілік, бауырмалдық, татулық, қайырымдылық, әдептілік, инабаттылық сияқты қасиеттер — жанұяда тәрбие балаға сөзбен, теориямен дамымайды, үлкендердің үлгісімен сіңеді. «Әкеге қарап ұл өсер, шешеге қарап қыз өсер» дейді халық даналығы. Бала кішкентай кезінен-ақ әр нәрсеге әуестеніп үлкендерге көмектескісі келеді. Бұған кейбір әке-шеше «жұмысымды бөгейсің, істеп жатқан ісімді бүлдіресің» деп ұрысып жіберуі мүмкін. Бұл қате түсінік. Керісінше, өзің жұмыс істеп жүргенде баланың қолынан келетін ісіне жағдай туғызып, оның үйренуіне көмектескен орынды. Тіпті балаға берген тапсырмаңыздың аяғына дейін орындаулына төзімділікпен бақылау керектігін де ұмытпаған жөн. Өстіп баланың бірте-бірте еңбекке деген болашағына жол ашылады. Әрі істеген ісін ұқыпты да тындырымды орындауына бағыт бересіз. Баланың жақсы ісін мадақтап, терісін оң етіп түсіндіріп отырса, ол да ересектерді сыйлап, кез келген тапсырмасын орындауға қарсылық білдірмейді. Орынсыз ұрысу,зеку, сұрақтарына дөрекі, келте жауап беру немесе әділ талап қоя алмау ата-ананың беделін түсіреді.
Ата — ана — бала тәрбиесіндегі басты тұлға. Сондықтан әке де, шеше де балаларының жан дүниесіне үңіліп, мінез-құлқындағы ерекшеліктерді жете білгені жөн. Балалармен әңгімелескенде олардың пікірімен де санасып отырған орынды. Өз баласымен ашық сөйлесе алмай, сырласа білмейтін ата — аналар «Екеуміз де жұмыстамыз, кешкісін үй шаруасынан қол тимейді, баламен сөйлесуге уақыт жоқ» дегенді айтады. Бұл дұрыс емес. Баламен сөйлесуге тіпті арнайы уақыт бөлудің қажеті жоқ. Әке мен шеше ұл-қыздармен үй шаруасында жұріп-ақ әңгімелесіп, ой бөлісуге неге болмасқа. Жанұядағы жанжал, үлкендердің аузына келген сөздерді айтуы, баланың көзінше басқа біреуді сөгуі, біреудің сыртынан өсек айтуы балаға теріс әсер етеді. Бала алдында әке-шеше үй ішінің үлкендердің әдептілік танытқаны жөн. Мысалы, арақ пен темекінің толып жатқан зиянын біле тұра, балалардың көзінше арақ ішіп, үсті-үстіне темекі тартқандар бар. «Көрінген таудың алыстығы жоқ» дейді, ертең-ақ ұл өсіп ер жетеді, қыз өсіп бой жетеді.
Асылында баланың алтын ұя-мектептен алған тәлім-тәрбиесі мен ата-анасының өнегесі ұлт келешегінде маңызы зор. Сонымен қоса биологиялық жайы мен қоршаған орта да адамды дамытудың факторы болып есептеледі.Осындай факторлар жеке адамның өзіндік дара ерекшеліктерін, мінез-құлқын, т.б жан-жақты жеке қасиеттерін қалыптастырады. Демек адам айналасымен қарым-қатынаста бойына жағымды, жағымсыз қылықтар жинайды. Оларды дер кезінде қайта тәрбиелеп, дұрыс жолға түсірмесе, мінез-құлықтары қоғамға жат адамдар, яғни «қиын» тұлғалар қалыптасатыны шек келтірмейді. «Қиын» балалар дегеніміз кімдер? ҚР «Білім туралы» Заңының 1-тарау, 1-бап, 10 пунктінде «Девианттық мінез-құлық- балалар мен жасөспірімдердің әкімшілік жазалау шараларын қолдануға әкеп соғатын құқық бұзушылықтарды үнемі жасауы,оқудан, жұмыстан қасақана бас тартуы, отбасы немесе балаларды оқытып-тәрбиелеу ұйымдарынан үнемі кетіп қалуы, сондай-ақ олардың қылмыстық жауаптылыққа жатпайтын қылмыстық белгілері бар, қоғамға қауіпті әрекеттер жасауы» деп көрсетілген. Оларға мектеп тарапынан ерекше бақылауды қажет ететін,тәрбиелеуге қарсылық білдіретін, білім деңгейі төмен,тәртібі нашар, сабақтан себепсіз көп қалатын, басқалармен үнемі тіл табыса алмайтын балаларды жатқызып жүрміз. «Қиын баланың шығуына негізгі үш фактор себепші болады:
1. Жанұя тәрбиесінің дұрыс ұйымдастырылмауы, яғни тұрмыстық ұрыс-талас, маскүнемдік, отбасының толық болмауы, т.б;
2. Мектептегі оқу-тәрбие жұмысын ұйымдастыруда жіберілген қателер, оқушының ынта ықыласын, мінез-құлық ерекшеліктерін, талап-тілегін ескермеу;
3.Жұртшылықтың тәрбие мәселесіне жеткілікті назар аудармауы, теледидар, зиянды орта, күн көріс қамы үшін қызмет бабымен бала тәрбиесіне назар аудармау.
Негізінен жанұяның шырқы бұзылған, ата-анасы маскүнемдікке салынған немесе жарамдық жағынан азғынданған ортада бала, жасөспірім қашанғы жиренішті көріністі, ондағы айқай-шу мен дау-жанжалға, ұрыс-керіске шыдап жүре бермек. Басқа өмір аңсайды немесе теріс тәрбиеге тез бой алдырып үлгереді, егер осы теріс жолға мүлде бет бұрып кетсе, онда бәйтеректің бір бұтағы қисық өсті дей беріңіз. Бақытсыз қыз, бұзақы ұл осыдан шығады. Сонда негізгі кінәні кімнен іздейміз?! Бұзақылықтың басы бос жүруден басталады. Кейде сабақты жиі қалдыруға әр түрлі сылтауларды үлкендердің өзі үйретіп отырады. Бұл жағдайда балаға өтірік айтуды үйретіп отырған аңғармай да қалуы мүмкін. Жас шыбықты қалай исең, солай өседі ғой. Иә, «Ұяда не көрсең ұшқанда соны ілерсің» демекші ата-ана тәрбиесі бала өмірінде үлкен із қалдырады. Баланың бойына барлық жақсы қасиеттерді дарыту, тіпті жанында жүрген достарына дейін мән беру, табиғат сыйлаған дарыны болса дамыту, дұрыс білім алуына жағдай жасау — ата-ананың басты парызы. Ендеше бала тәрбиесінде ұсақ-түйек дейтін ешнәрсе жоқ және сол нәрседен де қателесуге қақымыз жоқ. Бала — әр жанұяның бақыты.
Олай болса, өз бақытымызды бағалай білейік.